Interview met mr. J.A.Th.M. (Jacques) de Waart
De oorlog in Oekraïne, zo angstaanjagend en zo dichtbij, is in de hoofden en harten van velen. Het zet ons aan het denken over onderwerpen als trauma’s, communicatie en onderhandelingen. Jacques de Waart is ruim twintig jaar mediator, ook in grensoverschrijdende geschillen. Hij werkte onder meer in Kroatië, Albanië, Rwanda en Congo. Hier deelt hij wat van de ervaringen en inzichten die hij in de loop van de tijd heeft opgedaan.
‘Onlangs sprak ik mijn oom Paul de Waart, emeritus hoogleraar volkenrecht aan de Vrije Universiteit. Hij promoveerde in 1971, ik was toen acht jaar, met een proefschrift getiteld ‘Het onderhandelingselement in de vreedzame regeling van geschillen tussen staten’. Hij heeft de Tweede Wereldoorlog meegemaakt en zijn leven lang zijn bijdrage geleverd aan een internationale rechtsorde ter voorkoming van oorlog. Hij heeft zich een halve eeuw beziggehouden met onder meer het Israël-Palestina conflict, nog steeds onopgelost. Met de mediatorbril is een conflict veel meer dan een geschonden regel. Toch draagt de internationale samenwerking met instituties als de VN, het internationaal gerechtshof en het internationaal strafhof, ondanks alle beperkingen, bij aan een gedragen internationale rechtsnorm. Uit het feit dat Rusland probeert oorlogsdaden en oorlogsmisdaden te ontkennen of anderen in de schoenen te schuiven, blijkt aanvaarding van de internationale norm dat zulke daden veroordeeld moeten worden. In een verder uitsluitend negatieve situatie, zie ik dat als positief: was die norm er niet, dan zou je voor die daden kunnen uitkomen.’
Mensenwerk
‘Met de mediatorbril zie je ook andere dimensies van het conflict, zoals systemische of psychodynamische. De blik op het conflict als geschonden regel vergt een autoriteit die vaststelt wie het gelijk aan zijn zijde heeft. Die autoriteit kan alleen effectief zijn als die is aanvaard; als er bereidheid is je als staat daaraan te onderwerpen. Dat is de crux in het internationale recht, dat staten zich naar believen aan die autoriteit – zoals een internationaal strafhof – kunnen onttrekken. Van bovenaf opgelegd werkt dan niet. Mediation biedt partijen de veiligheid dat er geen oplossing van bovenaf zal worden opgelegd. Ook mediation vergt de vrijwillige bereidheid, niet om je te onderwerpen maar om oprecht deel te nemen. Mijn bemiddelingswerk betreft uitsluitend partijen die daar – soms schoorvoetend – voor kiezen. Dat is mensenwerk. Staten en rechtspersonen praten niet, dat doen mensen. De mate waarin er ruimte is om door te dringen tot wat de mensen aan tafel drijft, is bepalend voor het succes. Omdat daar de bodem ligt voor de verzoening.
Waardigheid
‘In Rwanda heb ik deelgenomen aan ‘groepsmediations’ met daders en slachtoffers van de genocide die in 1994 plaatsvond. Dat was in het community-based sociotherapy-program, afgekort CBS-P. In het Rwandees heet het ‘mvura nkuvure’, letterlijk: ‘Jij heelt mij, ik heel jou’, een rake vertaling. Het ligt heel dicht aan tegen wat wij mediation noemen. Tot de genocide leefden Hutu’s en Tutsi’s vreedzaam naast elkaar, als buren, als gezinsleden zelfs. Er is verschrikkelijk huisgehouden, mensen zijn op de meest gruwelijke manieren afgeslacht. Na 1994 zijn daders veroordeeld tot gevangenisstraffen. Toen ze die hadden uitgezeten kwamen ze terug in het dorp en dan kwam het voor dat iemand kwam te wonen naast de weduwe van een van zijn slachtoffers. Een onmogelijke situatie. Cora Dekker, de grondlegger van CBS, schreef een boek met de titel ‘Terugvinden van waardigheid’, en dat is precies wat er tijdens deze sessies gebeurde.’
Verbinding
‘De mensen in zo’n gemeenschap zijn getraumatiseerd. De aanpak begon met twee therapeuten die binnen de gemeenschap aan mensen vroegen: in wie heb jij vertrouwen? Zo kwamen vertrouwenspersonen bovendrijven, met wie de eerste serie sessies werd gedaan. Zij werden opgeleid om ook weer groepen te begeleiden. In die groepen, van ongeveer twaalf mensen, zowel daders als slachtoffers, werd gewerkt met essentiële begrippen zoals veiligheid. Van algemeen: wat is veiligheid, naar meer concreet: wat betekent veiligheid in deze gemeenschap, tot persoonlijk: wanneer heb jij zelf onveiligheid ervaren? Zo ontstond langzamerhand een situatie waarin mensen over hun ervaringen konden vertellen. Ik zag hoe mensen in staat waren hun traumatische ervaringen te delen. Dat raakt aan het diepste verdriet, zoals bij de mediatorstechniek ‘het pellen van de schillen van de ui’: van standpunten aan de buitenkant tot de kern waar het echt om gaat. Uiteindelijk kom je bij het verdriet, en daar ontstaat de mogelijkheid tot verbinding. Echte verbinding zit in het vermogen je kwetsbaarheid te laten zien en te delen. In sommige van deze therapeutische groepen ontstond zó’n band dat de mensen samen een coöperatie opzetten. Om een paprikaveld te exploiteren, om varkens te houden of om gezamenlijk een melkkoe aan te schaffen.’
Delen
‘Een van de slachtoffers heeft veel indruk op mij gemaakt. In het begin praatte ze niet, en als iemand te dichtbij kwam gooide ze met stenen. Maar ze bleef wel naar de bijeenkomsten komen. Uiteindelijk deelde ze haar verhaal met de groep. Ze was op een verschrikkelijke manier verkracht, mishandeld en uiteindelijk voor dood achtergelaten. De hele groep leefde met haar mee. Toen ze stopte met spreken, zei de begeleidend therapeut: ‘we staan nu allemaal op en lopen in een rondje en als ik klap, zoekt iedereen een stoel op.’ Zo’n stoelendans als energizer vond ik op dat moment vreemd, een beetje ongepast zelfs, na zo’n verhaal. Maar wat gebeurde er? Die vrouw was nooit af, voor haar was er elke keer een stoel. Zij ervaarde daardoor dat ze erbij hoorde, en dat er voor haar werd gezorgd. Op een speelse, eenvoudige manier. Dat werkte. Mensen kenden de vrouw daarna niet meer terug, in positieve zin. Het was indrukwekkend om te zien dat mensen met elkaar tot zo’n bevrijding kunnen komen.’
Vrede
‘De internationale geschillen die ik begeleid zijn zakelijke geschillen met een grensoverschrijdend karakter. Zij zijn bijzonder vanwege een culturele dimensie. Dat uit zich in verschillen in taal, rechtsstelsels en stijl van onderhandelen. In conflicten tussen staten zie ik dat culturele verschillen ook worden gevoed. Mensen die onvrede ervaren, kun je mobiliseren, het wij- zij beeld versterken. Zo ontstaat polarisatie. Niet alleen in Rwanda maar ook in voormalig Joegoslavië leefden verschillende volkeren vreedzaam naast elkaar, tot de vlam in de pan sloeg. In mediation zijn de mensen aan de tafel de cruciale factoren. Wie krijg je aan tafel? Er moet bereidheid zijn er met elkaar uit te komen, en die is er niet altijd in internationale conflicten. Echte vrede ontstaat in vrijheid. Bij oorlogen gaat het vaak om macht. Macht is een reactie op angst en die angst is de bron, daar moet je naar toe. Maar zonder commitment begin je als mediator niets. In de huidige internationale conflicten voel ik vanuit onze professie dan ook een onmacht.’